Margo Buelens-Terryn
Eind vorig jaar zette de prestigieuze Sight & Sound-poll voor het eerst een film van een vrouwelijke regisseur bovenaan de lijst van ‘Best Films of All Time’. Het was de Belgische Chantal Akerman aan wie deze eer te beurt viel, met haar film ‘Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles’ uit 1975. Deze film wordt gezien als “the first masterpiece of the feminine in the history of the cinema”.[1] Vrouwen die door middel van projecties en beelden hun agency tentoonstellen, hun kijk op de huidige samenleving weergeven en op deze manier een plekje in de publieke sfeer opeisen, kennen een langere geschiedenis dan vaak verondersteld wordt. En ook vrouwelijke lanternisten, sprekers die gebruik maakten van de projectielantaarn, belanden nog steeds in het vergetelhoekje van het vroegtwintigste-eeuwse lezingencircuit.
Rond de overgang van de negentiende naar de twintigste eeuw bloeide het publieke lezingencircuit in België open door diepgaande economische, politieke en culturele evoluties. De ‘massa’ deed zo steeds meer haar intrede in de publieke sfeer door de geleidelijke democratisering van het stemrecht, alsook de verbreding van de publieke sfeer op het vlak van klasse, gender en leeftijd. En ook het lezingencircuit met de projectielantaarn speelde hier sterk op in door nieuwe kennis en ideeën te verspreiden.
Vaak wordt dit lezingcircuit geassocieerd met mannelijke sprekers, aangezien zij meer bewegingsvrijheid in het politieke en culturele leven genoten dan vrouwen. Waar rook is, is vaak ook vuur: het leeuwendeel van de voordrachtgevers bestond uit mannen. Tegelijkertijd waren er ook enkele invloedrijke vrouwen actief die hun agency binnen dit cultureel circuit wisten in te zetten. Van het begin van de twintigste eeuw naar het interbellum toe deed zich op dit vlak ook een kleine, maar daarom niet onbelangrijke, democratisering voor. Hoewel de meeste vrouwelijke voordrachtgevers net zoals hun mannelijke collega’s uit de gegoede klasse kwamen, (hoger) onderwijs hadden genoten en een eigen carrière uitbouwden, hadden ze eerst nog een stevig glazen plafond te verbrijzelen voordat ze hun plek binnen het lezingencircuit konden claimen. De klasse waartoe iemand behoorde bepaalde al sterk de toegang tot (hoger) onderwijs, maar vrouwen moesten daarnaast een extra drempel over op basis van hun gender. Bovendien werd in deze periode het huishouden als de belangrijkste taak van de vrouw gezien en werden vrouwen in loondienst of die buitenshuis werkten met argwaan bekeken. Het interbellum bracht op dat vlak geen verlichting. Integendeel, het beeld van de vrouw aan de haard werd nog extra versterkt als een conservatieve reactie op de door elkaar geschudde genderrollen tijdens en ten gevolge van de Groote Oorlog. De overheid nam zelfs maatregelen om de arbeidsmogelijkheden van vrouwen verder in te perken.
Vrouwen die deze ketenen wisten af te schudden, waren dan ook vaak zeer invloedrijk en pioniers in hun veld. Wat deze vrouwen verbond, was dat zij het beeld belichaamden van de geëmancipeerde en goed opgeleide vrouw van stand, die reisden, een grote belangstelling voor fotografie ontwikkelden en lezingen gaven voor een bij uitstek mannelijk en gegoed publiek. Louise Stéphanie Millet (1867-1948) gaf aan het begin van de twintigste eeuw bijvoorbeeld meerdere voordrachten met lichtbeelden in Brussel over haar Europese fietstochten aan de hand van eigen slides. De fiets stond niet voor niets symbool voor de bevrijde vrouw.
Fanny Bullock Workman, bergbeklimmer, overleden in 1922, foto vermoedelijk van rond 1900. (Wikipedia Commons)
Anderen hielden zelfs internationale tournées. De in de Verenigde Staten geboren Fanny Bullock Workman (1859-1925) kreeg haar opleiding in New York, Dresden en Parijs, waarna ze in 1881 trouwde met de vooraanstaande arts William Hunter Workman. Samen woonden ze negen jaar in Duitsland. Tussen 1899 en 1912 speelde het koppel een belangrijke rol bij zeven grote expedities om gletsjers en bergtoppen, zoals de Himalaya, in kaart te brengen. Bullock Workman nam de leiding in al hun ondernemingen, wat volgens academici als aanstootgevend kon worden beschouwd binnen de door mannen gedomineerde maatschappij van haar tijd.
Voor Bullock Workman was professioneel bergbeklimmen altijd hand in hand gegaan met feminisme. Prominente feministische actievoerders in Australië, zoals Jessie Ackermann en Muriel Lilah Matters, gebruikten de lantaarn rond 1900 tevens om op te komen voor vrouwenkiesrecht, maar deden dat ook door de onderdrukking van de Aboriginals te bevestigen. Ook Bullock Workman onderschreef in haar voordrachten gangbare ideeën over imperialisme. Verder omschrijven onderzoekers haar vandaag niet alleen als geestig in haar observaties, maar ook zeer eigenzinnig. Dit kwam tot uiting in de foto's die ze nam, aangezien ze - zoals zoveel Victoriaanse reizigers - overvloedig gebruik maakte van de Kodak. Deze foto’s reproduceerde ze later op slides om te projecteren tijdens haar voordrachten.
Slide van de Himalaya-expedities van Fanny Bullock Workman en Dr. William Hunter Workman (National Library of Scotland, Acc. 13773/46).
Bullock Workman’s agency werd niet alleen duidelijk tijdens de reizen zelf, maar ook in lezingen achteraf. Zo gaf ze haar lezingen meestal alleen, en niet in duo presentatie met haar man. In New York, onder auspiciën van de American Geographical Society en het American Museum of Natural History, trad ze in september 1904 bijvoorbeeld op met een lezing over ‘verkenningen in de Himalaya’. Daarnaast betrad ze het spreekgestoelte in meerdere geografische genootschappen, waartoe vrouwen op dat moment nog geen volwaardige toegang hadden. In 1907 gaf zij niet minder dan dertig voordrachten in zevenendertig dagen, reizend van München naar Wenen en vandaar naar Dresden, Berlijn en Hamburg. Ze was ook de eerste vrouw die een lezing gaf aan de Sorbonne in Parijs. Er werd zelfs gefluisterd dat wanneer haar man het podium betrad, Bullock Workman achter de schermen het meeste materiaal voor zijn lezing aanleverde. Dit is moeilijk met zekerheid vast te stellen, maar ze was in ieder geval verantwoordelijk voor de meeste boeken die het echtpaar publiceerde. Haar carrière als internationale voordrachtgever had ze ook te danken aan haar talenkennis van het Frans en Duits. Op deze manier doorbrak ze de taalbarrière die veel Amerikanen scheidden van een Europees leven. In december 1904 bezocht Bullock Workman ook België en hield zij halt bij het Geografisch Genootschap van Antwerpen, met een lezing in de Trouwzaal van het stadhuis. Hier maakte zij gebruik van de projectielantaarn om twee verkenningen van de gletsjers Hoh-Lumba en Sosbos, twee ongekende beklimmingen in de Himalaya, in beeld te brengen. Net zoals haar mannelijke collega’s onderstreepte ze het wetenschappelijk belang van haar expedities in haar voordrachten met lichtbeelden en benadrukte ze het gevaar en de ontberingen – een populaire trope in expeditieverhalen van die tijd.
Door middel van de projectielantaarn wist Fanny Bullock Workman, alsook Louise Stéphanie Millet, aan het begin van de twintigste eeuw voor zichzelf een hoog aangeschreven plekje te bemachtigen in het (internationale) lezingcircuit en bijgevolg ook de publieke sfeer. Op deze manier waren beide vrouwen in staat om hun visie op de eigentijdse samenleving via het grote scherm naar het brede publiek te brengen. More than a woman waren ze dus vooraanstaande voordrachtgevers met hun eigen agency. Ook Chantal Akerman wist aan de hand van een visueel massamedium in de jaren 1970 hetzelfde te bereiken, waarvoor ze in 2022 bekroond werd. Hoewel vaak over het hoofd gezien en (nog steeds) niet altijd naar waarde geschat, zit de geschiedenis vol met vrouwen die glazen plafonds verbrijzelden en meester(es)werkjes en vergeten pareltjes afleverden. Tijd om deze verder te blijven ontdekken!
Margo Buelens-Terryn, Centrum voor Stadsgeschiedenis, Universiteit Antwerpen
[1] Alex Ritman, ‘Chantal Akerman’s “Jeanne Dielman” Becomes First Female-Directed Film to Top BFI-Backed Critics’ Poll of Greatest Films of All Time’, The Hollywood Reporter, accessed 27 January 2023, https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/greatest-film-all-time-sight-sound-2022-1235272953/.