Deze tip is mede gebaseerd op het online ‘Platform voor duurzaam hoger onderwijs’ van Duurzaam Educatiepunt, het expertisecentrum rond duurzaamheidseducatie van de Vlaamse overheid.
Duurzaamheid gaat allang niet meer enkel over het verminderen van uitstoot en het gebruik van duurzamere materialen – het gaat over een toekomst vormgeven voor iedereen. Het hoger onderwijs heeft daarin een unieke rol: we leiden de generaties op die deze toekomst mogelijk moeten maken. Elk vakgebied kan hieraan bijdragen. Maar hoe kan jij als lesgever duurzaamheid op een betekenisvolle manier in je onderwijs verweven?
In een eerdere ECHO-onderwijstip (Think big, act small! De eerste stappen naar duurzaamheidseducatie, 2022) stonden we al stil bij het begrip duurzaamheid, lesgeven over duurzaamheid, lesgeven voor duurzaamheid en de duurzaamheidscompetenties. In deze tip gaan we aan de hand van een voorbeeld dieper in op duurzame aanknopingspunten, jouw persoonlijke rol als lesgever, duurzame werkvormen en samenwerkingskansen.
Van idee tot impact: een fictief voorbeeld
Binnen het opleidingsonderdeel Communicatiemanagement van de opleiding Communicatiewetenschappen introduceerde de docent ‘communicatie als motor voor duurzame gedragsverandering’ als nieuw thema binnen de bestaande vakinhoud. Om dit te ondersteunen werden twee nieuwe eindcompetenties toegevoegd: (1) Aan het einde van dit opleidingsonderdeel kan de student een ethische communicatiecampagne uitwerken in groep. (2) Aan het einde van dit opleidingsonderdeel kan de student mogelijke toekomstige scenario’s binnen communicatieve vraagstukken analyseren en strategische communicatiesuggesties ontwikkelen.
De docent vertrok vanuit Sustainable Development Goal (SDG) 12 ‘Verantwoorde consumptie en productie’ en koppelde dit aan een concreet en herkenbaar thema voor studenten: fast fashion. Daarnaast werden verbanden gelegd met SDG 13 ‘Klimaatactie’ en SDG 8 ‘Waardig werk en economische groei’.
Studenten maakten kennis met het thema via een gastcollege over ethische marketingstrategieën, een korte documentaire over de impact van fast fashion en literatuur rond greenwashing. Vervolgens werkten ze in groep aan een opdracht die hen meer inzicht gaf in de rol van communicatie bij duurzame transities. Ze ontwikkelden een communicatiecampagne die jongeren stimuleert om duurzamere kledingkeuzes te maken, zonder daarbij te moraliseren, en waarbij ook geanticipeerd werd op mogelijke langetermijnscenario’s in de modesector.
Om aan deze laatste te werken, maakte de docent gebruik van de werkvorm ‘backcasting’. Voor deze werkvorm moesten studenten eerst een duurzaam eindscenario voor de modesector in 2050 formuleren en vervolgens terugredeneren tot de stappen die vandaag nodig zijn om dat toekomstbeeld te realiseren.
Voor de toekomst bekijkt de docent mogelijke interdisciplinaire samenwerkingen met andere opleidingen, zoals Bedrijfswetenschappen (bv. impact van duurzaam ondernemen op economische groei), Sociaal-economische Wetenschappen (bv. analyse van koopkracht en armoede), Rechten (bv. internationaal arbeidsrecht) en Psychologie (bv. invloed van identiteit en motivatie op koopgedrag). Daarnaast ziet de docent kansen om via transdisciplinaire samenwerking ook het werkveld te betrekken, bijvoorbeeld via tweedehandswinkels of duurzame modemerken.
Voor de uitwerking van dit voorbeeld werd bijkomende inspiratie verzameld via ChatGPT (OpenAI, 2025).
Inspirerende voorbeelden aan UAntwerpen kan je terugvinden in de brochure ‘Duurzaamheid in de onderwijspraktijk: Always better together’.
Duurzamer vakontwerp: waar starten
Uit het voorbeeld kunnen we enkele belangrijke inzichten halen. Ten eerste vormen de SDG’s een waardevolle basis om relevante linken te leggen met de vakinhoud. Door verschillende SDG’s met elkaar te verbinden, kregen studenten inzicht in de complexe dynamiek tussen consumentengedrag, ecologische impact en economische systemen.
Daarnaast wordt duidelijk dat duurzaamheidsuitdagingen mooie aanknopingspunten zijn om aan de slag te gaan met je studenten. Door een concrete duurzaamheidsuitdaging uit de leefwereld van studenten te kiezen, werkte de docent aan de herkenbaarheid van het thema en de motivatie van studenten. Een goede duurzaamheidsuitdaging laat bovendien toe om verschillende kennisaspecten en perspectieven te verbinden, waardoor studenten verbanden leren zien binnen en over de grenzen van de eigen discipline heen. Fast fashion is daarnaast een complexe uitdaging, met raakvlakken binnen alle dimensies van duurzaamheid, maar biedt ook mogelijkheden tot concrete deeloplossingen en acties van de studenten. Op die manier kunnen studenten enkele duurzaamheidscompetenties ontwikkelen (zie ECHO-onderwijstip 'Think big, act small! De eerste stappen naar duurzaamheidseducatie', 2022).
Ten slotte illustreert het voorbeeld dat duurzaamheid opnemen in een opleidingsonderdeel niet betekent dat je samen met studenten het volledige duurzaamheidsvraagstuk moet oplossen. Je kan ervoor kiezen om studenten nieuwe competenties bij te brengen die hen later beter voorbereiden op duurzame uitdagingen binnen hun werkveld. In het voorbeeld introduceerde de docent een volledig nieuw thema met nieuwe inhoud en een groepsopdracht, maar dat is niet altijd noodzakelijk. Vaak volstaat het om een andere invalshoek te kiezen binnen je bestaande vakontwerp, bijvoorbeeld door een bestaande groepsopdracht te koppelen aan een relevante duurzaamheidsuitdaging.
Wil je meer weten over duurzaamheidsuitdagingen en over de kenmerken van goede duurzaamheidsuitdagingen voor gebruik in je lessen, bekijk dan zeker het leerpad ‘Duurzaamheidsuitdaging als vertrekpunt’ binnen de module ‘Duurzaamheidseducatie’.
Verschillende rollen: de docent als
Het voorbeeld maakt ook duidelijk dat de docent schakelde tussen verschillende rollen, afhankelijk van de vooropgestelde doelen, de context en de lesactiviteiten. Uit onderzoek blijkt dat elke lesgever een eigen manier heeft om bij te dragen aan duurzaamheidseducatie. Vandenplas en Van Poeck (2021) identificeerden acht typische rollen waarin lesgevers zichzelf kunnen herkennen.
De expert
De expert wil studenten voorzien van betrouwbare kennis en duidelijke inzichten. Deze rol steunt sterk op wetenschappelijke informatie en wil dat studenten de feiten achter duurzaamheidsvraagstukken goed begrijpen. De nadruk ligt op objectieve, wetenschappelijke kennis als basis om duurzaamheidsproblemen te kunnen aanpakken.
De perspectief-verruimer
De perspectief-verruimer nodigt studenten uit om duurzaamheid vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. Daarbij wordt ruimte gemaakt voor uiteenlopende ideeën, overtuigingen en ervaringen, zodat studenten kritisch leren nadenken. Studenten worden aangemoedigd om de verschillende perspectieven te verkennen en zo hun eigen visie te vormen. Zowel wetenschappelijke kennis als persoonlijke, waardegeladen opvattingen krijgen hier een plaats.
De kritische vriend
Ook de kritische vriend reikt studenten nieuwe perspectieven aan om hun blik te verruimen. Dit gebeurt door bewust kennis en standpunten aan te bieden die haaks staan op wat vanzelfsprekend lijkt, zodat studenten hun eigen opvattingen kritisch leren bevragen.
De coach
De coach focust op het leerproces en probeert studenten goed te begeleiden. Daarbij wordt erkend dat niet op alle vragen een pasklaar antwoord bestaat. De coach biedt inhoudelijke expertise van buitenaf aan, bijvoorbeeld via bronnen of gastsprekers, en moedigt studenten aan om deze kritisch te benaderen.
De leermeester
Net zoals de expert vertrekt de leermeester vanuit de eigen inhoudelijke expertise. Het verschil is dat de leermeester meer openstaat voor wat studenten doen met de aangeboden inhoud. Belangrijk is dat studenten pas een standpunt innemen wanneer ze voldoende inzicht hebben verworven. De leermeester leert niet enkel feitenkennis aan, maar ook bredere denkkaders en inzichten.
Het voorbeeld
Het voorbeeld toont via het eigen gedrag wat duurzaam handelen kan betekenen. Deze lesgever probeert het goede voorbeeld te geven en deelt ook expliciet welke keuzes en standpunten ingenomen worden. Op die manier probeert de lesgever studenten aan te zetten tot duurzaam handelen.
De verkoper
De verkoper probeert studenten te motiveren om duurzame keuzes te maken en hun attitudes tegenover duurzaamheid te veranderen. Dit gebeurt niet door overtuigingen op te leggen of een eigen standpunt door te drukken, maar door te inspireren en enthousiasme te wekken.
De activator
De activator wil studenten stimuleren tot duurzame actie en engagement. De nadruk ligt op bewustwording van de noodzaak om tot actie over te gaan en op het versterken van het besef dat individueel engagement een verschil kan maken. Door kennis en vaardigheden aan te reiken, wordt de stap naar actie vergemakkelijkt.
Hoewel deze rollen afzonderlijk worden beschreven, lopen ze in de praktijk vaak door elkaar. In het voorbeeld verschoof de docent bijvoorbeeld van leermeester bij de inhoudelijke introductie, naar coach tijdens het groepswerk en activator bij de aanzet tot concrete acties. Dit toont aan dat duurzaamheidseducatie niet vraagt om één vaste rol, maar om bewust schakelen tussen verschillende rollen naargelang het doel van het onderwijs en de gekozen werkvormen.
Daarom is het zinvol om de rollen niet als labels te gebruiken, maar als hulpmiddel om bewuster te kiezen hoe je handelt in verschillende leersituaties. Ze nodigen uit om stil te staan bij wat je doelen zijn en welke rollen deze het best ondersteunen. Tegelijk hoeft niet elke rol je in dezelfde mate te liggen: het is minstens even belangrijk om te werken vanuit een aanpak die voor jou geloofwaardig en comfortabel aanvoelt. Door te schakelen tussen rollen die zowel passen bij je onderwijsdoelen als bij je eigen stijl als lesgever, kan je op een authentieke manier werken aan kennis, betrokkenheid en kritisch inzicht bij de studenten.
Wil je meer weten over deze verschillende rollen, bekijk dan zeker het leerpad ‘De docent als motor’ binnen de module ‘Duurzaamheidseducatie’.
Aan de slag: duurzame werkvormen
In veel gevallen kunnen binnen duurzaamheidseducatie de gebruikelijke werkvormen deels behouden blijven. Toch is het vaak nodig studenten actief met de leerinhoud aan de slag te laten gaan, zodat zij nieuwe vaardigheden verwerven en oefenen om de beoogde duurzaamheidscompetenties te bereiken. In dat geval zijn andere activerende werkvormen nodig, zoals in het voorbeeld waarin de docent gebruikmaakt van de werkvorm backcasting. Hieronder geven we graag een overzicht van enkele activerende werkvormen die geschikt zijn om aan diverse duurzaamheidscompetenties te werken.
- Backcasting
- Projectonderwijs
- Casus
- Wicked problems plaza
- Wereldcafé
- Visbokaal
- Systeem mapping
Samenwerkingskansen: inter- en transdisciplinair werken
Ten slotte illustreert het voorbeeld dat duurzaamheidseducatie uitnodigt tot samenwerking. Omdat duurzaamheidsuitdagingen zo veelomvattend zijn, is er vaak zelfs een noodzaak om samen te werken met andere opleidingen of vakgebieden. Door inzichten te delen en expertise te bundelen, ervaren studenten hoe verschillende disciplines elkaar versterken bij het analyseren en aanpakken van complexe problemen. Interdisciplinair onderwijs ondersteunt bovendien de ontwikkeling van verschillende (generieke en duurzaamheids-)competenties, zoals systeemdenken, samenwerken en kritisch denken (zie ECHO-onderwijstip ‘Over disciplines heen: inspiratie voor interdisciplinair onderwijs’, 2025).
De samenwerkingskansen gaan echter verder dan de grenzen van de universiteit. Ook stakeholders uit het werkveld kunnen een waardevolle rol spelen. Denk aan duurzame ondernemingen, lokale beleidsmakers, middenveldorganisaties, … Stakeholders kunnen ingezet worden om een gastcollege te verzorgen, deel te nemen aan een panelgesprek, opdrachten vorm te geven of feedback te geven. Via transdisciplinair onderwijs krijgen studenten toegang tot realistische casussen en actuele uitdagingen (zie ECHO-onderwijstip ‘Over disciplines heen: inspiratie voor interdisciplinair onderwijs’, 2025).
Meer weten?
ECHO-onderwijstips
- Think big, act small! De eerste stappen naar duurzaamheidseducatie (2022)
- Over disciplines heen: inspiratie voor interdisciplinair onderwijs (2025)
- Duurzaam onderwijs in de praktijk (2016)
- Samen op weg naar duurzaam hoger onderwijs (2016)
Platform voor duurzaam hoger onderwijs
- Deze tip werd vooral gebaseerd op de leerpaden ‘Duurzaamheidsuitdaging als vertrekpunt’ en ‘De docent als motor’ binnen de module ‘Duurzaamheidseducatie’.
Sustainable Development Goals
- Brochure ‘Education for Sustainable Development Goals: Learning Objectives’ (UNESCO, 2017)
Good practices
- Brochure ‘Duurzaamheid in de onderwijspraktijk: Always better together’ (UAntwerpen, 2022)
Relevante literatuur
- Vandenplas, E., & Van Poeck, K. (2021). Klimaateducatie in het hoger onderwijs: case studies. Departement Onderwijs & Vorming, Vlaamse Overheid.
- Vandenplas, E., & Van Poeck, K. (2021). Klimaateducatie in het hoger onderwijs : een inspiratiegids voor het lesgeven over klimaatverandering (en andere duurzaamheidskwesties). Departement Onderwijs & Vorming, Vlaamse Overheid.