Devotio: the devotional prints database of the Ruusbroec Institute

Doorzoek nu onze prentencollectie online

De collectie devotieprenten van het Ruusbroecgenootschap is ongeëvenaard in de Nederlanden en telt, bij benadering, 40.000 prenten, afbeeldingen en tekeningen van vóór ca. 1850. Sinds 2014 is door het toevoegen van de collectie Thijs dit reeds indrukwekkende aantal prenten nog verder gestegen. 

De wetenschappers die het Ruusbroecgenootschap hebben opgericht legden een grote collectie devotieprenten aan die hun studie van het spirituele leven in de Nederlanden moest dienen. Ze realiseerden zich dat deze prenten, die al in hun tijd zeldzaam waren, kostbare getuigen waren van devotie en devotionele gebruiken uit vroeger eeuwen. Deze prenten, vaak klein en makkelijk te verliezen of weg te gooien, werden gebruikt om ongeschoolde leken te bereiken en om hen te instrueren in christelijke moraal, devotie op te wekken en om hen tot bidden te motiveren.

Tot in de late achttiende eeuw was Antwerpen, binnen de huidige Belgische grenzen, veruit het belangrijkste productiecentrum voor dit soort drukwerk. Het zal daarom niet verbazen dat een groot aantal van de prenten in de collectie van het Ruusbroecgenootschap gedrukt zijn in Antwerpen tijdens de Contrareformatie. Ook vanuit een internationaal perspectief mag de waarde van de prentencollectie echter niet onderschat worden.

De prentencollectie is geïnventariseerd door Filip Lemmens aan het eind van de twintigste eeuw. Zijn inventaris, die bestaat uit meerdere klappers, kan worden geraadpleegd in onze leeszaal, of via de scans die hieronder digitaal worden aangeboden.

Voorbereidingen worden getroffen om een online prentendatabase te ontwikkelen.

Inventarissen van de prentencollectie (digitaal toegankelijk)

De inventarissen zijn opgesteld door Filip Lemmens.

  • Antwerpse devotieprenten met geschilderde randversieringen (1991)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,1 Mb)
  • Antwerpse devotieprenten met rijmgebeden (1991)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris - deel I - deel II - deel III - of via doorzoekbare pdf - 0,5 Mb)
  • Antwerpse devotieprenten met zinnebeelden (1996)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris - deel I (A-F) - deel II (G-H) - deel III (H-P) - deel IV (P-Z) - of via doorzoekbare pdf - 0,8 Mb)
  • Antwerpse evangelieprenten 
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,8 Mb)
  • Antwerpse Mariale devotieprenten 
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,5 Mb)
  • Beklede devotieprenten (1992)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,1 Mb)
  • Bidprentjes van vóór 1800 (1986)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,3 Mb)
  • De iconografie van Jan van Ruusbroec en Groenendaal (1990)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,3 Mb)
  • Engelen, heiligen, begenadigden (1994)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,4 Mb)
  • Miniaturen (1993)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris - deel I - deel II -  of via doorzoekbare pdf - 0,2 Mb)
  • Plaatsgebonden devoties (1989)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,4 Mb en pdf - 0,6 Mb)
  • Snij-, knip-, en prikwerk (1987)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,2 Mb)
  • Suffragia (1986)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,1 Mb)
  • Tekeningen van Louis Beyaert-Carlier (1990)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,1 Mb)
  • Vaantjes en huiszegens (1987)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,2 Mb en pdf - 0,1 Mb)
  • Verzameling koperplaten (1985)
    (raadplegen via gedigitaliseerde inventaris of via doorzoekbare pdf - 0,1 Mb)

Analytisch register van de prentenverzameling (pdf - 0,3 Mb) door Frans Hendrickx, 2006.

Het analytisch register van de prentencollectie

Het register

Analytisch register van de prentenverzameling (pdf - 0,3 Mb) door Frans Hendrickx, 2006.

Historiek

Dit analytisch register, opgesteld in 2006, is een uitgewerkte versie van de beknopte Gids voor de prentenkamer, waarmee Filip Lemmens (Deurne) in 2002 de inventarisatie van de iconografische collectie van het Ruusbroecgenootschap heeft beëindigd. De verhuizing van de verzameling uit GK 32, waar de prenten werden bewaard op de eerste verdieping van het Jezuïetenhuis Loyola, naar GK 34, de nieuwe locatie van het Ruusbroecgenootschap, op 14 februari 2006 was hiertoe de aanleiding. Hier bevinden zich gelijkvloers de prentenkamer en de tegenoverliggende handschriften- en incunabelenkamer. Het zijn geacclimatiseerde ruimtes die alleen dienen als opslagplaats van deze bijzondere documenten.

Vele jaren voordat F. Lemmens begon aan de systematische inventarisatie van de prentencollectie, bezocht hij na de dagtaak dagelijks de Ruusbroecbibliotheek, die toen – wij zeggen 1975 – nog tot in de vooravond geopend was, om de religieuze prenten te leren kennen en zijn reeds bestaande deskundigheid ter zake uit te breiden.

In de zomer van 1985 moest de Ruusbroecbibliotheek ten gevolge van verbouwingen tijdelijk (tot 1988) uitwijken naar de oude magazijnen en leeszaal van de centrale bibliotheek der voormalige Ufsia aan de overkant van het grote binnenplein onder de galerij naast het Seminarium Historicum. Dit was een welgekomen gelegenheid om F. Lemmens, pas op pensioen gesteld, uit te nodigen de iconografische verzameling te ordenen en te beschrijven. In september van dat jaar begon hij aan deze immense opdracht met meerdere bezoeken per week aan de bibliotheek. Regelmatig besprak hij hierbij de zich voordoende problemen met prof. dr. Jos Andriessen s.j. (†2007) die als oud-bibliothecaris de groei van de collectie – voornamelijk het werk van de medestichters van het Ruusbroecgenootschap, Desiderius A. Stracke s.j. († 1970) en Leonce Reypens s.j. († 1972) – had meegemaakt, alsook met prof. dr. Alfons K.L. Thijs, een persoonlijke vriend en expert in deze materie.

F. Lemmens kweet zich vol ijver van zijn taak, volledig belangeloos en met de nauwkeurigheid van een boekhouder, het beroep dat hij in zijn actieve leven heeft uitgeoefend in de Antwerpse diamantnijverheid. Dit resulteerde in talrijke met de hand geschreven ‘klappers op het bezit’ van de prentenkamer, de zogenaamde Lemmens-inventarissen, waarvan hij samen met prof. Thijs een met illustraties toegelicht overzicht bezorgde: ‘De iconografische collectie van het Ruusbroecgenootschap. Een rijke bron voor de studie van de vroomheidsbeleving in de oude Nederlanden’, in: Ons geestelijk erf, 76 (2001), p. 270-292, ill.

Het inventariserend werk is zeker niet voltooid. Heel wat ongeordend bezit ligt nog opgestapeld in de prentenkamer en op de eerste verdieping van het boekenmagazijn moeten nog talrijke mappen en albums met prenten, klein devotioneel drukwerk, curiosa … gecontroleerd worden.

Praktisch

Dit analytisch register maakt geen aanspraak op volledigheid, maar beoogt slechts de rubrieken in Lemmens’ Gids en de inhoud van bewaardozen en -mappen bij een eerste consultatie transparanter te maken.

Kasten met geïnventariseerd materiaal

  • In de prentenkamer worden de documenten bewaard in de korte en lange ladekast van hout en in gesloten en open metalen kasten van Icon 1 tot Icon 4, alsook in en boven op de lage metalen ladekast (Icon 5) die in de tegenoverliggende handschriften- en incunabelenkamer staat.

Kasten met niet-geïnventariseerd materiaal

  • Icon 0 (prentenkamer) is een kast helemaal gevuld met ongeïnventariseerd materiaal, dat ook wordt aangetroffen in dozen opgestapeld tussen de korte houten ladekast en kast Icon 0. In de handschriften- en incunabelenkamer bevindt zich bovendien nog niet-geïnventariseerd materiaal in en boven op de lage metalen ladekast (Icon 5) alsook in Icon 6 (handschriften- en incunabelenkamer).

Varia

  • In Icon 6 worden, behoudens ongeïnventariseerd materiaal, nog bewaard: dubbels van de Lemmens-inventarissen, reproducties in verschillende versies van het Ruusbroecportretje, in maart 1993 gemaakte portretten in zwart kader (335x270) van leden van het Ruusbroecgenootschap (Jos Alaerts s.j., Albert Ampe s.j., Jos Andriessen s.j., Guido De Baere s.j., Thom Mertens, Paul Mommaers s.j., Paul Verdeyen s.j.), alsook een exemplaar van de inventaris van het administratief en wetenschappelijk archief van het Ruusbroecgenootschap.

Gebruik

Formaten

  • In het analytisch register is er sprake van vier formaten:
    • Formaat 1: de kaften in de korte en lange ladekast van hout
    • Formaat 2: archiefdozen
    • Formaat 3 en formaat 4: resp. de middelgrote en grote lintenmappen
  • In de Gids van F. Lemmens, alsook op de door hem geëtiketteerde dozen en lintenmappen treft men regelmatig de vermelding Formaat H1… (Heiligen, begenadigden, engelen), Formaat Ma1… (Mariale prenten) of Formaat P1… (Plaatsgebonden devoties) aan. In het analytisch register wordt – vereenvoudigd – bij de desbetreffende en andere rubrieken slechts naar de formaten als dusdanig verwezen.

Afkortingen

  • Volgende afkortingen komen regelmatig voor: ex. (exemplaar), exx. (exemplaren), repro (reproductie), s.v. (sub voce).

Frans Hendrickx

Publicatie over de prentencollectie van het Ruusbroecgenootschap

Publicaties over Antwerpse grafiek

  • Filip Lemmens & Arianne Tierssoone, Antwerpse grafiek voor Antwerpse devoties, 1600-1850 (2002) - (catalogus met link naar digitale kopie)
  • Filip Lemmens & Arianne Tierssoone, Antwerpse grafiek voor plaatsgebonden devoties, 1600-1850 (2001-2002) - (catalogus)